پنجاه و یک سال از خاموشی محمد معین گذشت

فرهنگ امروز: بی‌شک دکتر محمد معین (1350-1297) استاد زبان فارسی و پدیدآورنده فرهنگ معین از فضلای بزرگ ایران معاصر است. او پس از پایان تحصیلات مقدماتی برای ادامه تحصیل در دارالفنون به تهران آمد و به تحصیل در دانشکده ادبیات پرداخت. در سال 1313 با نوشتن پایان‌نامه‌ای به زبان فرانسه در مورد شاعر فرانسوی «لوکنت دولیل» و در حالی که فقط 16 سال سن داشت در رشته ادبیات و فلسفه به اخذ مدرک کارشناسی نایل شد.در 1314 به‌ریاست دانشسرای مقدماتی اهواز برگزیده شد. در سال 1321 با نوشتن رساله «مزدیسنا و تاثیر آن در ادبیات فارسی» به ‌زبان فرانسه اولین کسی بود که در ایران به اخذ درجه دکترای ادبیات نایل می‌آمد. معین بلافاصله به ‌تدریس در دانشکده ادبیات و دانشسرای عالی تهران مشغول شد. در زمان نخست‌وزیری دکتر مصدق عضویت شورای عالی فرهنگ را قبول کرد و سال‌ها عضو فرهنگستان بود. در این ایام بر پژوهش‌هایی که از سال‌ها پیش شروع کرد، افزود و تماس‌ها و ملاقات‌ها و دوستی‌ها و همکاری‌ها با علما و محققین تراز اول ایران و خارجی را در حد امکان ادامه داد. از چند دانشگاه خارجی درجه دکترای افتخاری داشت و عضو فرهنگستان ایران شد که ریاستش با ذکاءالملک فروغی بود. ریاست کمیسیون ادبیات سمینار جهانی تاریخ و فرهنگ ایران را بر عهده داشت. در سمینار بین‌المللی (سومر) دانشگاه هاروارد و کمیته مجموعه کتیبه‌های ایران و کمیته تالیف فرهنگ پهلوی و انجمن خاورشناسان پاریس و انجمن فلسفی عضویت داشت.

آشنایی و علاقه معین با فرهنگ لغتنامه‌نویسی، اگرچه از دوران نوجوانی شکل گرفته بود، اما دیدار با سرپرست گروه باستان‌شناسی از کشور فرانسه، این علاقه را به ‌عمل تبدیل کرد. معین، نخست به تصحیح لغت‌نامه برهان قاطع پرداخت و علاوه بر تحقیق در آن، اقدام به حاشیه‌نویسی و تکمیل آن کرد و این کتاب را در پنج جلد عرضه کرد. دومین گام مهم او تهیه فرهنگ فارسی بود. بیش از یک میلیون فیش مطالعه در کتابخانه‌های دنیا، بررسی دقیق فرهنگ‌های معتبر جهانی و حاصل تلاش بیست ساله معین و همکاری چهارصد نفر از دانشجویانش باعث شد تا فرهنگ فارسی معین در شش جلد منتشر شود که از منابع معتبر واژگان زبان فارسی است. از دیگر فعالیت‌های مهم او همکاری با علی‌اکبر دهخدا، ادیب، لغت‌شناس، سیاستمدار و شاعر ایرانی بود. تاسیس «سازمان لغت‌نامه» در منزل دهخدا و دعوت از استادان و دانش‌پژوهان برای همکاری، باعث شد تا معین نیز به این مجموعه معرفی شود و با تشویق اساتید برجسته، این همکاری آغاز شد. عملکرد او در ارایه کتاب برهان قاطع، دهخدا را مطمئن کرد که فردی مناسب و مستعد را برای مجموعه خود یافته است.

توانایی معین، آن چنان دهخدا را شیفته کرد که با آغاز بیماری‌اش، نظارت و بررسی مجلدات بعدی لغت‌نامه را بر عهده معین گذاشت و در نوشته‌ای به ورثه، وصیت کرد که تمامی فیش‌های چاپ نشده لغت‌نامه را به «عزیزترین دوست» او یعنی دکتر معین بدهند. معین حدود ده سال با دهخدا و همین مدت پس از او با «سازمان لغت‌نامه» همکاری موثری داشت. همچنین طبق وصیت نیما یوشیج، بررسی آثار او را برعهده گرفت. دکتر معین که سرآمد فضلای ایران معاصر بود به‌زبان‌های فرانسه، انگلیسی، عربی و آلمانی تسلط کامل داشت و زبان‌های پهلوی، اوستایی و فارسی باستان و بعضی لهجه‌های محلی را خوب می‌دانست.

عبدالحسین زرین‌کوب در مجلس یادبود دکتر معین در 13 تیر 1356 در تالار فردوسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، فرهنگ معین را چنین توصیف می‌کند: «فرهنگ معین شاهکار راستین لغت‌نامه‌نویسی او در زبان فارسی است. معین که سلامت وجود و شاید حیاتش را در سر این این کار گذاشت حق بزرگی در فرهنگ امروز ما دارد. بدون شک زندگی معین اگر هیچ حاصل علمی دیگری نداشته باشد جز همین کتاب یک زندگی سرشار و پربار به‌ شمار می‌آمد. مع‌هذا زندگی او به‌رغم آنکه بالنسبه کوتاه بود، ثمره‌های ارزنده فرهنگی دیگر هم داشت و در بین آنها، نقشی که او در تربیت یکی، دو نسل از محققان امروز ما داشت کم اهمیت نیست. اما زندگی خود او یک شوق و نشاط پایان‌ناپذیر و فزاینده ذوقی و عقلی با لذت‌های خاص خویش بود. این لذت‌ها که مخصوص دانشمند واقعی است عظمت و همتی داشت که به او اجازه نمی‌داد تا وقتش را صرف تلاش در راه کسب یا حفظ مقامات رسمی کند. تمام وجود خود را به علم داده بود، این لذت دیریاب را داشت که احساس می‌کرد علم هم به‌ قول محققان بعضی از وجود خود را به او تسلیم کرده بوده و با ادراک این مایه لذت، طبیعی بود که او حتی امتیازات و اعتبارات ظاهری و رسمی مثل عضویت ثابت یا موقت در مجامع مهم بین‌المللی یا دریافت عنوان‌ها و نشان‌های افتخار را که عایدش می‌شد، حقیر و بی‌اهمیت بیابد.» معین به ‌واسطه پژوهش‌ها و تحقیقاتش، موفق به کسب مدال‌ها و نشان‌هایی شده بود که برای ارج نهادن و قدردانی از ارزش او به او اعطا می‌شد. مدال‌هایی چون جایزه عالی آکادمی ادبیات فرانسه، نشان درجه دوم سپاس در سال 1327، نشان هنر و ادبیات دولت فرانسه، نشان آکادمیک از رییس‌جمهور فرانسه، نشان لژیون دونور، نشان درجه دوم علمی در سال‌های 1316 و 1321 و... به عنوان تقدیر از جایگاه علمی و ادبی به معین اهدا شد. او با تسلط علمی خود در کنفرانس‌های متعددی شرکت داشت. در آذر 1345 دچار سکته مغزی شد و حدود پنج سال در حال اغما به سر برد. معالجات در ایران و خارج نیز به نتیجه‌ای نرسید و سرانجام در 13 تیرماه 1350 آرامشی ابدی یافت و در آستانه اشرفیه گیلان به خاک سپرده شد.